Hoe we DRM in Portugal hebben opgelost (en dat kunt u ook)

op: 2019-11-13

Geschreven door Paula Simões en Marcos Marado

Na 15 jaar geprobeerd te hebben om het DRM-probleem op te lossen zijn de Portugese Vereniging voor Vrije Software ANSOL en de Vereniging voor Vrij Onderwijs AEL er eindelijk in geslaagd om te verkrijgen wat ze zochten: een oplossing voor de DRM-situatie in Portugal.

Digitaal Beperkingen Beheer (oorspronkelijk door de entertainmentindustrie geïntroduceerd als Digital Rights Management of DRM) zijn technologieën die het gebruik van hardware, software of andere creatieve werken zoals boeken, films, muziek, etc. voorkomen, controleren of beperken. Ze worden ook wel anti-kopieertechnologieën genoemd. In 1998 in de VS en in 2001 in Europa kregen deze technologieën juridische bescherming van de wetgever. Auteursrechthouders overtuigden de wetgevers ervan dat zij DRM door de wet beschermd moesten worden om een einde te maken aan het delen van bestanden zonder commerciële doeleinden. Deze wettelijke bescherming betekende dat het overtreden van de DRM illegaal of een misdrijf werd. In Portugal bijvoorbeeld werd het breken van DRM tot 2017 bestraft met een gevangenisstraf van maximaal een jaar; zelfs voor wie dit legaal had gedaan.

In Europa zijn er een aantal uitzonderingen op het auteursrecht om de grondrechten te waarborgen. Dit zijn vormen van gebruik van het werk dat we mogen doen zonder dat we toestemming moeten vragen aan de rechthebbenden en auteurs. Afhankelijk van de wetgeving in uw land kunt u een privé-kopie maken, werken of delen van werken gebruiken voor onderwijs en wetenschappelijk onderzoek en citaten voor kritiek of evaluatie. Bibliotheken en andere culturele erfgoedinstellingen maken gebruik van een aantal uitzonderingen die hen in staat stellen om werken beschikbaar te stellen aan het publiek en digitaal te bewaren. De pers heeft ook een aantal uitzonderingen om het recht op informatie te garanderen. Deze uitzonderingen worden beschreven in artikel 5 van de InfoSoc Europese richtlijn.

Toen de wetgevers DRM wettelijke bescherming gaven beschermden zij deze uitzonderingen niet echt, hetgeen betekende dat de burgers deze rechten weliswaar hebben maar ze niet kunnen uitoefenen omdat er geen manier is om de meeste ervan uit te oefenen zonder DRM te breken. Als u bijvoorbeeld een muziek-cd hebt gekocht en uw land heeft een uitzondering voor privé-kopieën [^1] dan kunt u een digitale kopie maken om naar de muziek op uw mobiele telefoon te luisteren. Maar als de CD DRM heeft terwijl u nog steeds het recht hebt om een kopie te maken dan kunt u deze niet gebruiken omdat er geen manier is om een privékopie van een DRM-CD te maken zonder DRM te breken en dat mag niet.

In Portugal is dit niet langer een probleem. In de volgende paragrafen vertellen we u hoe we tot de conclusie kwamen dat deze situatie niet acceptabel was, wat we eraan hebben gedaan en wat we hebben bereikt.

Documenteer uzelf

Wat is DRM and hoe werkt het?

De eerste stap is om te begrijpen wat DRM is en hoe het werkt. De science fiction schrijver Cory Doctorow heeft een uitgebreide verzameling lezingen, artikelen en boeken over dit onderwerp. In zijn lezing bij de Microsoft Research Group in 2004 legde hij uit waarom DRM-systemen niet werken en waarom ze slecht zijn voor de samenleving, het bedrijfsleven en de kunstenaars. Dit is naar onze mening nog steeds een van de beste artikelen om het probleem te begrijpen. De tekst is te vinden in zijn boek "Content".

Defective by Design, een campagne van de Free Software Foundation en DRM.info van Free Software Foundation Europe zijn ook belangrijke bronnen om informatie te verkrijgen. Op de Internationale Dag tegen DRM publiceerde de FSFE haar Software Freedom Podcast met Cory Doctorow, gewijd aan DRM.

Houd er rekening mee dat het hoofddoel van deze stap is dat u het DRM-probleem kunt uitleggen aan mensen die niet technisch onderlegd zijn. Het is ook een goed idee om na te denken over voorbeelden waar gebruikers dagelijks mee te maken kunnen krijgen en die dus makkelijker te begrijpen zijn.

Moeilijker dan alles over DRM (en hoe het werkt) te leren is om anderen dit ook te laten leren. Echter, alleen door onze beleidsmakers hierover te laten leren waren we in staat ze ervan te overtuigen dat dit een probleem zou kunnen zijn dat zij op zouden moeten lossen.

De argumenten die door de voorstanders van DRM worden gebruikt en hoe ze gedeconstrueerd moeten worden.

Een belangrijke stap is om te weten welke argumenten de verdedigers van DRM (blijkbaar) gebruiken. Deze argumenten veranderen in de loop van de tijd.

Een veel voorkomende fout in een gesprek over DRM met rechthebbenden is dat ze eerst zeggen dat ze DRM nodig hebben om illegaal kopiëren te stoppen. Als u geconfronteerd wordt met het feit dat de DRM-wetgeving al twee decennia bestaat zonder enige invloed op het delen van bestanden zonder commerciële doeleinden, of als u uitlegt dat DRM sloten en sleutels in de handen legt van degenen die het slot niet open willen krijgen dan beginnen de rechthebbenden hun argumenten te veranderen. Ze zeggen dan dingen zoals dat ze zich ervan bewust zijn dat DRM degenen met kennis om de sloten te doorbreken niet tegenhoudt maar dat het de bedoeling is om de gewone burger te stoppen met het delen van de werken (op dat moment kunt u opmerken dat als de DRM eenmaal kapot is het enige wat de "gewone burger" hoeft te doen, is zoeken op het web).

We zeggen echter "blijkbaar voor", omdat we op een gegeven moment tijdens deze lange strijd tot een punt zijn gekomen waar de argumenten eenvoudigweg waren "we willen ook geen juridische bescherming voor DRM", of "we hebben dit alleen maar omdat de Europese richtlijn het eist".

Wat zegt de Europese richtlijn?

De volgende stap is om na te gaan wat de Europese richtlijn zegt over DRM. Dit vind u in de artikelen 6 en 7 van de InfoSoc, waar de wet definieert wat DRM is en hoe de lidstaten deze in hun nationale wetgeving hebben of kunnen omzetten.

Meestal wordt in de wet niet verwezen naar de term DRM maar naar "technische maatregelen" of "beschermingsmaatregelen".

Wat zegt uw nationale wet?

Na het controleren van de Europese richtlijn dient u de wetgeving in uw eigen land te lezen om na te gaan hoe de richtlijn is omgezet in nationale wetgeving. In het bijzonder moet u dit controleren:

Welke uitzonderingen op het auteursrecht heeft uw land?
Wat is de definitie van DRM in de wet?
Wat gebeurt er wanneer een gebruiker de DRM breekt?
Biedt de wet een oplossing voor de gevallen waarin de gebruiker gebruik moet maken van een uitzondering op het auteursrecht?

Het beantwoorden van deze vragen zal u helpen begrijpen wat er in uw land het geval is met betrekking tot DRM en daarna kunt u de beste strategie ontwerpen om het probleem op te lossen. Hoewel de Europese richtlijn een zekere mate van harmonisatie oplegt kan de situatie van land tot land verschillen. Polen heeft deze regels bijvoorbeeld nooit geïmplementeerd.

Test de wet uit

In het geval van Portugal was de wet van mening dat het overtreden van DRM een misdrijf was, maar er stond ook een artikel in waarin werd gesteld dat DRM de burgers niet mag beletten om gebruik te maken van de uitzonderingen op het auteursrecht, zoals het kopiëren voor privé-gebruik of het gebruik van een uittreksel van een werk voor onderwijsdoeleinden, wetenschappelijk onderzoek, enz. Dit is belangrijk omdat de Europese richtlijn in haar artikel 6.4 de lidstaten opdraagt ervoor te zorgen dat de gebruikers kunnen profiteren van de uitzonderingen op het auteursrecht, hetgeen betekent dat andere landen een of andere procedure moet hebben om burgers toe te staan kopieën te maken van DRM-werken. Uiteraard is het ook zeer waarschijnlijk dat deze oplossing niet werkt. Dat was het geval in Portugal.

In de Portugese wet staat dat wanneer DRM een burger verhindert gebruik te maken van een uitzondering op het auteursrecht, de burger zich kan wenden tot de Algemene Inspectie van Culturele Activiteiten (IGAC), een openbare instelling van het ministerie van Cultuur en kan vragen om de "middelen" om de kopie te maken, in plaats van zelf de DRM te overtreden, omdat de wet ook stelt dat de rechthebbenden deze "middelen" moeten deponeren in IGAC. Samengevat: rechthebbenden moeten de "middelen" deponeren om het DRM in de IGAC te openen, waarop burgers de IGAC om die "middelen" zouden vragen voor legaal gebruik, zoals een privé-kopie. We wisten nooit wat de wet bedoelde met "middelen": men ging ervan uit dat dit de sleutels zouden zijn die IGAC zou kunnen gebruiken om de DRM-sloten te openen.

Omdat we wisten hoe we onze rechten moesten kunnen uitoefenen besloten we de wet te testen: we verkregen een DVD met DRM, namen contact op met IGAC om hen te vertellen dat we een privé-kopie wilden maken (wat een uitzondering is op het auteursrecht in Portugal en dus een legale handeling) en vroegen hen om de "middelen" om die privé-kopie te maken zonder de DRM te breken (eigenlijk was het eerste verzoek dat we deden om de middelen om legaal een DVD met DRM op onze GNU/Linux laptop te kunnen bekijken, maar IGAC begreep het verzoek niet, dus gebruikten we de uitzondering op de privé-kopie, die makkelijker te begrijpen lijkt).

Na IGAC op de wet en welke rechten we precies probeerden uit te oefenen te hebben gewezen, vertelden ze ons dat ze ons niet konden geven wat we vroegen omdat ze die "middelen" niet hadden omdat de rechthebbenden die "middelen" niet hadden gedeponeerd: een situatie die de wet niet voorzag (en er was dus geen boete voor rechthebbenden die zo'n storting niet hadden gedaan).

We hebben ervoor gezorgd dat we een schriftelijke verklaring van IGAC kregen dat ze niet over die "middelen" beschikten (noch op die dvd, noch op iets anders), hetgeen voor ons belangrijk was om te gebruiken als bewijs dat de wet op dat moment niet werkte.

Bewustwording en educatie verhogen

Vanaf het begin is het belangrijk om het bewustzijn te vergroten, mensen te laten praten over DRM, om te laten zien dat het niet acceptabel is dat burgers worden verhinderd om gebruik te maken van een uitzondering op het auteursrecht. Het probleem met DRM is vooral een juridisch probleem, niet een technisch probleem. Zoals Doctorow zegt: "DRM-systemen zijn meestal binnen enkele minuten, soms dagen defect. Zelden maanden. Het is niet omdat de mensen die ze bedenken dom zijn. Het is niet omdat de mensen die ze breken slim zijn. Het is niet omdat er een fout zit in de algoritmes. Uiteindelijk hebben alle DRM-systemen een gemeenschappelijke kwetsbaarheid: ze voorzien hun aanvallers van versleutelingsteksten, de versleuteling en de sleutel. Op dit moment is het geheim geen geheim meer". Politici zullen de wet alleen maar repareren als ze weten dat er burgers zijn die hun zorgen erover uiten. Als niemand zich zorgen maakt over een bepaald probleem, waarom zouden ze dan tijd besteden aan het oplossen ervan?

Het publiek

We hebben verschillende acties ondernomen om het publiek bewust te maken, te veel om hier op te noemen. Sommige van de acties die volgens ons het meest hebben geholpen, zijn:

Geïnspireerd door de Defective by Design-campagneacties gingen we naar bioscopen die films van pro-DRM productiebedrijven vertoonden en verspreidden we flyers over DRM naar de mensen die naar die films gingen kijken. Een voorbeeld hiervan was de première van de film "Pirates of Caribbean" in Portugal, in 2007. U kunt een kleine video bekijken door op onderstaande afbeelding te klikken en er hier over te lezen (in het Portugees).

We hebben de DRM-PTwebsite gebouwd, waar we inhoud over de problemen van DRM in het Portugees hebben gepubliceerd. Naast bewustwording is een blog of een website nuttig om ontwikkelingen te registreren: voorbeelden van problemen waarmee burgers te maken krijgen wanneer ze DRM tegenkomen en argumenten, die u later zult moeten gebruiken.
Ook geïnspireerd door Defective by Design onderhouden we op de website een lijst van uitgevers en bedrijven, waaronder Portugese, die DRM gebruiken. Daarbij bevelen we mensen aan om die bedrijven, merken of producten te vermijden.
Ook schreven we over hoe we kunnen controleren of een product DRM bevat:

We gebruikten de website ook om een lijst met veelgestelde vragen (FAQ) en een persgedeelte met artikelen, presentaties en andere media over de problemen van DRM te verzamelen en bij te houden.
Vanaf het begin hebben we pro-DRM-bedrijven geboycot en er vooral over gesproken. Als we bijvoorbeeld van plan waren om iets te kopen (CD, DVD, eBook, etc.) en er dan achter kwamen dat het DRM bevat dan schreven we erover op onze persoonlijke blogs. Aan de andere kant praatten we over de aankoop en prezen we de auteur, de uitgever en de winkel als we erachter kwamen dat DRM wel had gekund maar niet bevatte.
We hebben sociale netwerken gebruikt om het probleem te bespreken. Als iemand vroeg welke eBook e-reader of app hij of zij zou moeten kopen of gebruiken zouden we degenen die DRM hadden of promootten, afraden om uit te leggen waarom en te verwijzen naar de DRM-PT website. We hebben nooit iemand aangemoedigd om DRM te breken, zelfs niet voor legale doeleinden. We hebben in plaats daarvan uitgelegd dat wat ze wilden dat het legaal was, dat de manier om het te krijgen illegaal was, en daarom wilden we dat de wet werd gewijzigd.
Ook organiseerden en namen we deel aan conferenties en andere evenementen, waarbij we elke gelegenheid aangrepen om over het DRM-probleem te praten.

Politici

Omdat het grootste probleem met DRM juridisch is, zult u vroeg of laat met politici - de wetgever - moeten gaan praten om hen bewust te maken van het probleem en hen te overtuigen om de wet te veranderen.

Hier volgt nogmaals een niet-uitputtende lijst van de dingen die we hebben gedaan om dit te bereiken:

We stuurden e-mails naar alle politieke partijen in het nationale parlement om het probleem uit te leggen, de argumenten te weerleggen van de partijen die blijkbaar DRM verdedigen, te wijzen op het feit dat de wet niet werkte en hen te vragen om te overwegen de wet te wijzigen. Sommigen zullen niet antwoorden, anderen wel, en zelfs als ze niet overtuigd zijn staan ze nog steeds open om naar u te luisteren zodat u nog een kans krijgt om uw argumenten naar voren te brengen.
Tijdens evenementen die we hebben georganiseerd of waaraan we hebben deelgenomen hebben we altijd geprobeerd een toespraak over DRM te houden en hebben we politici uit het hele politieke spectrum uitgenodigd om over deze kwestie te praten, waarop ze begonnen te verschijnen. Ook wanneer politieke partijen evenementen organiseerden over verwante onderwerpen (zoals open onderwijs of open wetenschap) stelden we aan het einde vragen over hoe DRM deze activiteiten schaadt. Natuurlijk namen we ook deel aan evenementen die door andere instellingen werden georganiseerd.
DRM is een kwestie die geen vaste plaats heeft op het politieke spectrum. Links of rechts, conservatief of liberaal: u kunt tegen DRM pleiten bij partijen die overal in het politieke spectrum staan. Het is belangrijk om te begrijpen wat voor zorgen zijn van de politicus waar u het tegen heeft. Sommigen zullen zich meer zorgen maken over de concurrentie en de markten, anderen over onderwijs of wetenschap, weer anderen over nog fundamentelere rechten en het publieke domein. Maar er is een argument voor elk van deze onderwerpen: DRM vernietigt de concurrentie en verstoort de markt, schaadt het publieke domein en de eigendomsrechten (zelfs op auto's en koffiemachines.
Als het goed gaat zal er uiteindelijk een wetsvoorstel bij het parlement terechtkomen. Dit is het moment waarop u uw bijdragen en argumenten kunt opsturen en als u een vereniging vertegenwoordigt dan kunt u vragen om vergaderingen en om gehoord te worden. Het is belangrijk om te weten dat het wetsvoorstel niet het einde van de weg is: u hebt nu de ruimte gecreëerd om over het onderwerp te debatteren maar nu is het tijd om het te bespreken en u moet een meerderheid in uw parlement ervan overtuigen dat de wet moet worden gewijzigd.

Voordat het debat in de plenaire vergadering plaatsvond hadden we kleine boekjes met een gat erin gemaakt en een fysiek slot dat het openen van de boeken verhindert. We hadden de afgesloten boeken en de sleutels naar de leden van het parlement gestuurd. Het boek zelf legde het DRM-probleem in de wet uit en de analogie met het item dat ze net aan het lezen waren. Tijdens het plenaire debat gebruikte een van de leden van het parlement het notitieboekje om het probleem met de DRM uit te leggen:

Juridische discussie over DRM in het parlement van Portugal

Het helpt ook om andere wetten als hefboom te gebruiken. Tussen 2011 en 2015 hebben de Portugese regeringen geprobeerd om de privé-uitzonderingsheffingen voor kopieën te wijzigen en telkens hebben we van de gelegenheid gebruik gemaakt om erop te wijzen dat burgers door DRM niet eens in staat waren om het recht op de uitzondering uit te oefenen. Merk op dat burgers elke keer als ze een computer, een mobiele telefoon of een ander apparaat kopen dat kopieën maakt of een soort opslagruimte heeft betalen voor het recht om de uitzondering voor privé-kopieën uit te mogen oefenen. Als uw land een uitzondering voor privé-kopieën heeft dan is de kans groot dat u ook een extra bedrag betaalt voor de apparaten die u koopt.

Volharden

Eerst moet u het te weten komen en er een zorg voor voelen en dan moet u anderen ermee laten kennismaken en zich er ook een zorg voor laten voelen. Daarna verhoogt u het bewustzijn onder beleidsmakers tot een punt waarop er wetsvoorstellen bestaan. Ook dan is er nog werk aan de winkel. Het zal niet gemakkelijk of snel gaan. We hebben twee keer twee politieke partijen voorstellen laten indienen om de wet te wijzigen. In 2013 zijn beide voorstellen verworpen. Pas in 2017 heeft het parlement een van beide voorstellen goedgekeurd. Maar geef niet op. Als wij het hebben gedaan dan kunt u dat ook!

Werk binnen het raamwerk

De juridische rechtvaardiging voor DRM is vastgelegd in een Europese richtlijn en het maakt niet uit wat u ervan vindt: de lidstaten moeten zich eraan houden. Dat kan zelfs in uw voordeel werken: de richtlijn stelt immers dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat de gebruikers bijvoorbeeld kunnen profiteren van de uitzonderingen op het auteursrecht. Maar dat betekent ook dat u het argument zult horen dat hier niets aan te doen is aangezien de richtlijn dit verplicht stelt. Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat de voorgestelde wijziging niet in strijd is met wat er in de richtlijn staat. De Europese richtlijn staat de lidstaten niet toe om hun burgers toe te staan DRM te breken, zelfs niet voor legale doeleinden. Gelukkig kunt u, nu Portugal een oplossing heeft gevonden, daar misschien op wijzen en een soortgelijke oplossing voorstellen.

Merk op dat er een verschil is tussen uw wetgevers te laten accepteren dat er een probleem is en het werken aan een oplossing. Het zal nuttig zijn als u hen beide voorlegt: "Hé, u hebt hier een probleem en hier is een manier om het op te lossen."

De aanpak die we acceptabel vonden was om aan de definitie van de DRM te werken, met uitzondering van de uitzonderingen op het auteursrecht. Vetgedrukt is het deel dat aan de wet werd toegevoegd:

"Artikel 217º: […] de uitdrukking “technische maatregelen” betekent elke technologie, apparaat of onderdeel dat, in het kader van de normale werking ervan, bedoeld is om handelingen met betrekking tot beschermde werken te voorkomen of te beperken, die geen uitzondering op het auteursrecht vormen, zoals bepaald in nº 2 van artikel 75º, artikel 81º, in nº4 van artikel 152º, en in nº1 van het artikel […]"

Om het nog eens duidelijk te maken: als een technologie een Portugese burger verhindert gebruik te maken van een uitzondering op het auteursrecht (privé-kopie, onderwijs, commentaar, kritiek, wetenschappelijk onderzoek, enz.), dan wordt die technologie in de wet niet als DRM beschouwd. Omdat er geen juridische bescherming is kan de DRM legaal worden gebroken.

Aan de andere kant: als een technologie verhindert dat een burger onrechtmatig gebruik maakt van een technologie (bijvoorbeeld het delen van bestanden, hetgeen in Portugal niet is toegestaan), dan wordt die technologie door de wet als DRM beschouwd en kan zij niet worden gebroken.

Dezelfde technologie kan dus als DRM worden beschouwd en niet als DRM, afhankelijk van het illegale of legale doel dat de burger heeft.

Laat de oppositie praten

Tijdens de discussies in het Portugese parlement hebben we erop gewezen dat de wet op dat moment niet werkte omdat IGAC niet over de "middelen" beschikte die nodig waren. We gaven nog een stap verder en beweerden dat, als ze de wet niet wilden veranderen zoals wij hadden voorgesteld, ze deze op zijn minst moesten veranderen om een straf in te stellen voor de rechthebbenden die deze "middelen" niet overdragen en dat het parlement hen moest uitnodigen om te spreken, en uit te leggen waarom ze het niet deden. Zowel de IGAC als de rechthebbenden werden naar het parlement geroepen. Beiden gaven toe dat ze niet over de sleutels beschikten en de rechthebbenden voegden er zelfs aan toe dat ze nooit de sleutels zouden krijgen van de bedrijven die de DRM-systemen maakten.

Presenteer uw alternatief

Op dat moment hadden we het gevoel dat de meeste parlementsleden wisten dat we gelijk hadden: de oplossing van de wet werkte niet en kon niet werken. Ze waren dus klaar om de wetswijziging goed te keuren. De goedgekeurde wet werd voorgesteld door het linkerblok, met de stemmen van de Socialistische Partij, de Communistische Partij, de Groenen Partij en de Partij van de Mensen, de Dieren en de Natuur. De wet werd op 2 juni 2017 afgekondigd door de president van Portugal. De wet verbiedt ook DRM op werken in het publieke domein, in nieuwe edities van werken in het publieke domein en in werken die gepubliceerd zijn door publieke entiteiten of gefinancierd worden met publiek geld.

Begin met handelen op Europees niveau

Als de Europese richtlijn duidelijk zou maken dat uitzonderingen op het auteursrecht buiten het toepassingsgebied van het DRM vallen (het was immers nooit de bedoeling van de wetgever om de grondrechten te schrappen) dan zou het voor alle lidstaten gemakkelijker zijn om het probleem op te lossen. Aan het begin van de besprekingen over de onlangs goedgekeurde richtlijn inzake het auteursrecht hebben we een ontmoeting gehad met Europees Parlementslid mevrouw Julia Reda en hebben we gesproken over wat we in Portugal hebben gedaan en over de mogelijkheid om een amendement met betrekking tot DRM in de richtlijn voor te stellen en dat heeft zij gedaan. Het voorstel was om ervoor te zorgen dat uitzonderingen op het auteursrecht buiten het toepassingsgebied van de richtlijn te laten vallen door aan de definitie van het DRM het volgende toe te voegen: en die niet zijn toegestaan door de nationale of EU-wetgeving:

“Voor de toepassing van deze richtlijn wordt onder "technische maatregelen" verstaan: elke technologie, elk middel of onderdeel dat, in het kader van de normale werking ervan, bedoeld is om met betrekking tot werken of ander materiaal, handelingen die niet zijn toegestaan door de rechthebbende op een auteursrecht of op een ander materiaal dat verband houdt met het auteursrecht of op een ander materiaal, zoals bepaald in de wet of in het sui generis recht van hoofdstuk III van richtlijn 96/9/EC en die niet zijn toegestaan door de nationale of de EU-wet" te voorkomen of te beperken”

Het amendement is in de Commissie IMCO (interne markt en consumentenbescherming) in stemming gebracht maar is met één stem verworpen.

Conclusie

Bewustwording en kennis zijn belangrijk voor u om u te omarmen en te betrekken bij iets dat u wilt veranderen. Maar het is niet genoeg: u moet ervoor zorgen dat die worden overgedragen, want u moet de aandacht trekken van degenen die de verandering daadwerkelijk kunnen bewerkstelligen. Het is een proces dat doorzettingsvermogen vereist maar het kan worden bereikt en er zijn manieren om het gemakkelijker te maken. Zorg ervoor dat u duidelijke voorbeelden hebt van wat de problemen zijn en maak duidelijk dat zelfs degenen die ervan profiteren toegeven dat er problemen zijn. Maar stel geen probleem aan de kaak zonder ook een mogelijke oplossing voor te stellen. Dit is een ervaring waar we zeker van zijn dat we er een paar lessen uit zullen trekken voor toekomstige uitdagingen. Maar dit specifieke onderwerp is nog niet opgelost. Er is nu in Portugal een herziening van de richtlijn die naar onze mening zinvoller is. Het is tijd om op een niveau verder te gaan en andere lidstaten deze stappen te zien volgen.

Bent u er klaar voor?

Dit artikel is geschreven door Paula Simões en Marcos Marado. U kunt contact met hen opnemen via paulasimoes[at]gmail[dot]com en marcos.marado[at]ansol[dot]org. Zij zijn beschikbaar om verder te discussiëren over dit onderwerp, als u vragen heeft, of als u het DRM-probleem ook in uw land wil oplossen.